ابن‌دبیثی جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سعیداِبْنِ دُبَیثى، جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سعید بن یحیى بن على (۵۵۸ -۶۳۷ق/۱۱۶۳- ۱۲۳۹م)، مورخ ، محدّث ، مُقری و فقیه شافعی بوده است. ۱ - زادگاه و تحصیلاتنسبت «دبیثى» به سبب انتساب جدّ دومش على به روستای دبیثا واقع در اطراف شهر واسط است. وی در واسط ( عراق ) زاده شد. [۱]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۴.
[۲]
ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۳، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
و در همانجا به تحصیل مقدماتى پرداخت و سپس به بغداد رفت و در آنجا به فراگیری علوم قرآنی ، حدیث و فقه پرداخت [۳]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۲۷۷، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
و ظاهراً در همین دوره نوجوانى قرآن را از حفظ داشته است. [۴]
ابن فوطى، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، ص ۱۳۵-۱۳۶، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق.
۲ - مسافرتهاورود وی به بغداد با آغاز خلافت ناصر (۵۷۵ -۶۲۲ق/۱۱۷۹- ۱۲۲۵م) و ایجاد جوّ آزادی‌ِ نسبى برای مذاهب مختلف همراه بود. اگر چه ظاهراً ابن دبیثى از آن پس در بغداد اقامت گزید، ولى ابن نجار قول اقامت وی در بغداد را نپذیرفته است. زیرا مى‌گوید: وی چندین بار به بغداد سفر کرده است [۵]
ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۴، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
وی در ۵۷۹ق حج گزارد و در حجاز از برخى از مشایخ حدیث شنید. [۶]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
[۷]
ذهبى، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، ص۸۴، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
او در ۶۱۱ق/۱۲۱۴م سفری به اربل داشته و در آن شهر به اسماع و استماع پرداخته [۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۴
[۹]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۱۶۸، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
[۱۰]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
و ظاهراً سفر وی به موصل نیز در همین ایام بوده است. [۱۱]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
۳ - اساتیدوی ادبیات را نزد استادانى چون مصدق بن شبیب، قرائات را نزد مشایخى چون ابوبکر بن باقلانى و ابن کیال [۱۲]
ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۳-۱۴، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۱۳]
ذهبى، معرفة القراء الکبار، ج ۲، ص۵۰۰، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
و فلسفه و اصول و کلام را نزد مجیرالدین محمود بن مبارک و ابوالحسن بن بوقى که از فقهای شافعى بودند، فراگرفت [۱۴]
ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۳، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۱۵]
ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، ج ۴، ص۱۴۱۴، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
گفته‌اند که مشایخ حدیث وی بالغ بر صد‌ها تن بوده‌اند. او بسیاری از آنان را در ذیل خود ذکر کرده است که از آن جمله‌اند: ابوالفرج ابن جوزی، ابن ابى الفوارس، ابوبکر حازمى، ابن مندائى، ابن مخلد ازدی، ابن کتانى و ابن شاتیل. [۱۶]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۸ - ۵۲۹، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۱۷]
ابن ساعى، على، الجامع المختصر، ج۹، ص۳۷۷، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م.
گاهى وی از مشایخ سایر مراکز علمى چون اصفهان و دمشق اجازه روایت، و گاه متون نوشته‌های آنان را دریافت مى‌کرد که از جمله آنان مى‌توان از ابوالمواهب ابن صُصْری یاد کرد [۱۸]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
[۱۹]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
[۲۰]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۲۴۴، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
میان ابن دبیثى و برخى از مشایخ او چون ابوموسى مدینى اصفهانى رابطه‌ای متقابل بود و مقام وی نزد استادانش در حدی بود که از وی حدیث نقل مى‌کردند. [۲۱]
ذهبى، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، ص۴۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۴ - شاگرداناز جمله مشهورترین شاگردان و راویان وی مى‌توان از یاقوت حموی ، ابن نجار، ابن ساعى و ابن نقطه نام برد. مُنذری نیز از وی مکرراً اجازه دریافت کرده است [۲۲]
صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، ج۳، ص۱۰۳، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
[۲۳]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۹، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۲۴]
ابن ساعى، على، الجامع المختصر، ج۹، ص۲۶، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م.
[۲۵]
ابن ساعى، على، الجامع المختصر، ج۹، ص۵۸، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م.
[۲۶]
ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، ج ۴، ص۱۴۱۵، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
ابن دبیثى در ادبیات نیز چیره دست بود و شعر و نثری نیکو داشت. [۲۷]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۹، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۲۸]
صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، ج۳، ص۱۰۲، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
قطعاتى از شعرش در لابه‌لای شرح حال وی نقل شده است. [۲۹]
ابن خلکان، وفیات، ج۴، ص۳۹۴.
[۳۰]
ابن فوطى، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، ص ۱۳۶، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق.
[۳۱]
ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۴، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۳۲]
صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، ج۳، ص۱۰۳، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
۵ - شاخصه‌های فردیبرخى از مورخان قوت حافظه و حضور ذهن وی را ستوده و آورده‌اند که اغلب آنچه را تدریس مى‌کرد، در ذهن داشت. [۳۳]
سمعانى، عبدالکریم، الانساب، ج۵، ص۳۱۰-۳۱۱ حاشیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۳۴]
ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، ج ۴، ص۱۴۱۵، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
[۳۵]
صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، ج۳، ص۱۰۲، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
ابن دبیثى در زمان خود یکى از «شهود عدل» در دستگاه قضایى و مدتى نیز متولى وقف عام و ناظر اوقاف مدرسه نظامیه بغداد بود، لیکن از تمام مناصب مزبور استعفا کرد و از فعالیتهای غیر علمى کناره گرفت [۳۶]
جواد، مصطفى، مقدمه بر المختصر ذهبى، ص۱۰، بغداد، مطبوعات المجمع العلمى العراقى.
[۳۷]
صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، ج۳، ص۱۰۳، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م.
وی با خلیفه الناصرلدین‌الله‌عباسى روابط حسنه علمى داشته است [۳۸]
جواد، مصطفى، مقدمه بر المختصر ذهبى، ص۱۰، بغداد، مطبوعات المجمع العلمى العراقى.
ابن نجار و جمعى دیگر اخلاق و دیانت وی را ستوده‌اند و ذهبى او را توثیق کرده است [۳۹]
ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، ج ۴، ص۱۴۱۴، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
اگر چه ابن دبیثى خود شافعی مذهب بود [۴۰]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۸، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
، لیکن در میان مشایخ وی به افرادی از مذاهب مختلف حتى حنبلی و شیعی برمى‌خوریم و این خود بر سعه نظر او دلالت دارد. وجود جمعى از صوفیه در زمره مشایخ ابن دبیثى، و اینکه او گاه‌گاه آنان را ستوده، به خصوص این نکته که گاهى با عبارت «اهل حقیقت» از صوفیان نام مى‌برد [۴۱]
ذهبى، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، ص۵۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
و نیز همراهى او با ابوعبدالله مغربى صوفی به قصد سفر حج [۴۲]
ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
این تصور را تقویت مى‌کند که به افکار صوفیه گرایش داشته است.۶ - آثار۶.۱ - چاپىذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، که در واقع ذیلى بر ذیل سمعانى بر تاریخ خطیب بغدادی و مشتمل بر شرح حال کسانى است که پس از وفات سمعانى (۵۶۲ق/۱۱۶۷م) درگذشته و یا اینکه از قلم سمعانى افتاده‌اند. این ذیل تا تاریخ ۶۲۱ق را در بردارد، دو مجلد از این کتاب به کوشش بشّار عوّاد معروف میان سال‌های ۱۹۷۴ و ۱۹۷۹م در بغداد به چاپ رسیده است. ذیل ابن دبیثى به نوبه خود مورد تکمیل دیگران قرار گرفته است. از جمله مُنذری بر آن تعلیقاتى دارد که در حاشیه برخى از نسخ خطى ذیل باقى مانده است [۴۳]
معروف، بشار عواد، مقدمه بر ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، ص۴۶، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م.
ابن قطیعى ملحقه‌ای بر آن نوشته [۴۴]
حاجى خلیفه، کشف، ج ۱، ص۲۸۸.
و ذهبى آن را تلخیص کرده است. این تلخیص تحت عنوان المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، به کوشش مصطفى جواد در ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م در بغداد و مجدداً در ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م در بیروت به چاپ رسیده است.۶.۲ - آثار منسوب۱. تاریخ واسط. ابن فوطى در سده ۸ق نسخه‌ای از آن را داشته [۴۵]
ابن حجر عسقلانى، احمد، الدرر الکامنة، ج ۳، ص۱۵۹-۱۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
و بنا به گفته منذری [۴۶]
منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۹، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
کتابى پرحجم بوده است.۲. معجم شیوخه: ذهبى [۴۷]
ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، ج ۴، ص۱۴۱۵، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
آن را ذکر کرده است. ظاهراً چنانکه از عبارت منذری برمى‌آید، ابن دبیثى تألیفات دیگری نیز داشته است.۷ - فهرست منابع۱) ابن حجر عسقلانى، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م. ۲) ابن خلکان، وفیات. ۳) ابن دبیثى، محمد ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م. ۴) ابن دمیاطى، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. ۵) ابن ساعى، على، الجامع المختصر، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۳ق/ ۱۹۳۴م. ۶) ابن فوطى، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق. ۷) جواد، مصطفى، مقدمه بر المختصر ذهبى، بغداد، مطبوعات المجمع العلمى العراقى. ۸) حاجى خلیفه، کشف. ۹) ذهبى، محمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م. ۱۰) ذهبى، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثى، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. ۱۱) ذهبى، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. ۱۲) سمعانى، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. ۱۳) صفدی، خلیل، الوافى بالوفیات، به کوشش س. ددرینگ، دمشق، ۱۹۵۲م. ۱۴) معروف، بشار عواد، مقدمه بر ذیل تاریخ مدینة السلام بغداد، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۹۷۴م. ۱۵) منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن دبیثی»، ج۳، ص۱۱۹۲. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن ششم | علمای قرن هفتم | فقهای شافعی | محدثین اهل سنت | مورخین
|